جامع المقدمات (کتاب)

کتاب «جامع المقدمات» مجموعه‌ای است از کتابهایی در ادبیات عرب و... به زبان فارسی و عربی، که طلاب علوم دینی در حوزه‌های علمیه به عنوان مقدمه‌ای برای دروس سنگینتر و مهمتر، آن را خوانده و با مسائل صرف و نحو و منطق و اخلاق آشنا می‌شوند. بیشتر نویسندگان این کتاب از عامه هستند، ولى با توجه به اهمیت مطالب آن، از دیرباز در حوزه‌های علمیه شیعه تدریس مى‌شده است؛ البته امروزه جز «هدایه» و «صمدیه»، دیگر کتب این مجموعه در حوزه به‌صورت رسمى تدریس نمى‌شود.

محتوای کتاب

«جامع المقدمات» مشتمل بر پانزده کتاب است که در یک جلد تنظیم شده است. مباحث کلى کتاب را مى‌توان به یک کتاب اخلاقى، یک کتاب منطقى، شش کتاب در علم صرف و هفت کتاب نحوى تقسیم کرد. این کتب عبارتند از: «آداب المتعلمین»، «الأمثلة»، «شرح الأمثلة»، «صرف میر»، «التصریف»، «شرح التصریف»، «الصیغ المشکلة»، «العوامل للجرجانی»، «العوامل المنظومة»، «شرح العوامل فی النحو»، «العوامل لملا محسن»، «الهدایة»، «شرح الأنموذج»، «الصمدیة» و «الکبرى فی المنطق».

1. کتاب آداب المتعلمین: کتابى درباره آداب تعلیم و تربیت اسلامى، رسم علم آموختن و دانستنى‌هاى طالب علم و مراتب اخلاقى است. این کتاب به عربى نگاشته شده است. برخى، نویسنده‌ى این کتاب را برهان‌الدین زرنوجى فقیه و عالم بزرگ قرن پنجم و ششم هجرى قمرى دانسته‌اند و برخى نیز آن را به خواجه نصیرالدین طوسی (۶۷۲-۵۷۹ ق) نسبت داده‌اند. کتاب، مشتمل بر دوازده فصل است. مؤلف، مسائل مورد نیاز طالب علم را به سبکى زیبا با استمداد از آیات، روایات و اشعار از ابتدا تا پایان تبیین کرده است. مؤلف علاوه بر مسائل اخلاقى و شیوه آموختن و احترام به استاد، از مسائل مادى نیز غافل نبوده و فصل آخر کتاب را (اسباب جلب روزى و زیادى عمر و نقصان هریک) به این امر اختصاص داده است.
2. کتاب الأمثلة: این کتاب، در علم صرف، به زبان فارسی و نوشته میر سید شریف جرجانى است. مؤلف، در چند صفحه به‌طور خلاصه، مشتقات مصدر؛ یعنى صیغه‌هاى ماضى، مضارع، اسم فاعل، اسم مفعول، امر، نهى، جحد، نفى و استفهام را بیان کرده است.
3. کتاب شرح الأمثله: این کتاب، نیز تألیف میر سید شریف جرجانى و به زبان فارسى است. مؤلف، ابتدا تمام واژه‌هاى کتاب را تعریف کرده و سپس قاعده ساختن هرکدام از افعال را به‌صورت کامل بیان کرده است. ایشان در این کتاب در تمام صیغه‌ها از مصدر «ضرب» استفاده کرده است و بعد از هر صیغه به‌حسب آن صیغه، آن را ترجمه نموده است.
4. کتاب صرف میر: صرف میر به اسم نویسنده‌اش میر سید شریف است. این کتاب نیز در علم صرف و به فارسى است. صرف میر، در سى و یک فصل تنظیم شده و شامل مباحث افعال و اسماء با تمام مشتقاتش است. مؤلف سعى کرده با استفاده از مثال‌هاى متفاوت، تمام ابواب مذکور را براى طالب علم عربى به‌خوبى روشن کند. ایشان بسیارى از مسائل علم صرف را در قالبى زیبا که گه‌گاهى با اشعارى نیز همراه است، بیان کرده است.
5. کتاب التصریف: این کتاب، تألیف عبدالوهاب بن عبادالدین زنجانی، از علماى قرن هفتم و به زبان عربی است. کتاب درباره صرف افعال عربى به همراه ساختن و تصریف برخى از اسمایى است که از فعل ساخته مى‌شوند. مؤلف در ابتداى هر فصل، ابتدا توضیح کوتاهى در باره موضوع مورد بحث مى‌دهد، سپس شیوه ساختن و تصریف آن را همراه با مثال‌هایى روشن مى‌کند.
6. کتاب شرح التصریف: این کتاب را مسعود بن عمر قاضی تفتازانی، به زبان عربى در شرح «التصریف» عبدالوهاب بن عبادالدین زنجانى نوشته است. بر کتاب «التصریف» زنجانى شروح فراوانى نوشته شده است که یکى از مهم‌ترین آنها، همین شرحى است که تفتازانى در سن شانزده سالگى به‌عنوان نخستین اثر خویش تألیف کرده است. شارح علاوه بر مثال‌هاى فراوان، از آیات قرآن و اشعار نیز بهره برده است.
7. الصیغ المشکلة: این کتاب که به زبان فارسى و مؤلف آن ناشناخته است، رساله‌اى است در تبیین و تعیین و ریشه‌یابى برخى از صیغه‌هاى افعال و اسماء عربی که دشوار به نظر مى‌رسند. در این رساله، بیست و پنج صیغه عربى بیان شده است که چهار مورد آن (تقفُ، متُّ، تزدری، و ازَّینت)، از قرآن است.
8. العوامل للجرجانی: این کتاب، به زبان عربى، تألیف عبدالقاهر جرجانى و درباره صد عامل در نحو است. بر این کتاب، شرح‌هاى متعددى نوشته شده است. قطب‌الدین راوندی، ملا محسن فیض کاشانى و فاضل هندى از جمله شارحان شیعى این کتابند. مؤلف، عوامل را به دو دسته لفظى و معنوى و اولى را به دو قسم سماعى و قیاسى و سماعى را به سیزده نوع تقسیم کرده است. تعداد عوامل معنوى، دوتا، تعداد عومل لفظى سماعى، نود و یکى و تعداد عوامل لفظى قیاسى، هفت‌تاست که مجموعا صدتا مى‌شود.
9. العوامل المنظومة: مؤلف این کتاب، کمال‌الدین بن حسام، است. وى ۱۰۰ عامل نحوى را که در کتاب پیشین یاد شد، در ضمن ۳۲ بیت شعر فارسى بیان کرده و به‌عنوان ترجمه‌اى مختصر و منظوم از عوامل جرجانى، به حاکم وقت هرات معزالدین حسین پیش‌کش نموده است.
10. کتاب شرح العوامل فی النحو: این کتاب، تألیف ملا نظرعلی گیلانی، در شرح «العوامل» عبدالقاهر جرجانى و به زبان عربى است. شارح، کتاب عوامل را به‌گونه مزجى شرح داده است. وى براى تبیین مطالب، مثال‌هایى متنوع از آیات و روایات و اشعار و... ذکر کرده است. در بخش حروف جر، معانى تک‌تک آن‌ها را همراه با مثال ذکر کرده است.
11. کتاب العوامل لملا محسن: این کتاب، تألیف ملا محسن قزوینی و به زبان عربى است. وى عوامل اعراب را بیست نوع دانسته است؛ که سیزده‌تاى آن سماعى و بقیه قیاسى است. مؤلف، در تبیین مطالب، علاوه بر استفاده از شواهد قرآنى، روایى، اشعار فارسى و عربى، در لابه‌لاى مباحث با عنوان« تنبیه»، ابهامات را روشن کرده است.
12. کتاب الهدایة فی النحو: این کتاب، به زبان عربى است و یک دوره مسائل مهم نحو را به‌صورت روان و خالى از حشو بیان کرده است. برخى، نویسنده‌ى آن را ابوحیان اندلسی و گروهى دیگر، زبیر بن احمد بن سلیمان زبیرى شافعى مى‌دانند. کتاب، مشتمل بر یک مقدمه، سه مقصد و یک خاتمه است. مؤلف، با ذکر مثال‌هایى از قرآن، روایات، اشعار و... در هر قسم از اقسام فوق، مطلب را به‌خوبى روشن مى‌کند.
13. کتاب شرح الأنموذج: کتاب «الأنموذج»، کتابى است مختصر و مفید در نحو، به زبان عربى و به قلم محمود زمخشری از بزرگان علماى اهل تسنن در نحو و بلاغت و حدیث و تفسیر و... این کتاب، تلخیص اثر دیگر نویسنده به نام «المفصل فی صنعة الإعراب» است. نویسنده در «الأنموذج» در نهایت ایجاز، تقریبا تمام مسائل نحو و اندکى از صرف را گفته است. این کتاب را جمال‌الدین محمد بن عبدالغنى اردبیلى شرح کرده است.
14. کتاب الصمدیة: یا «الفوائد الصمدیة فی علم العربیة» اثر شیخ بهایى، یکى از مهم‌ترین و دقیق‌ترین کتاب‌ها در علم نحو است. مؤلف، این کتاب را به برادر کوچکش، عبدالصمد دیکته کرده و سپس در اختیار اهل فضل قرار داده است. این کتاب، جزو کتب درسى در علم نحو در حوزه علمیه است. کتاب «الفوائد الصمدیة»، کتابى است مختصر، دقیق با عباراتى زیبا و نثرى استوار و لطیف که در سال ۱۰۳۰ ق، تألیف شده است. کتاب، بسیار فشرده، ولى داراى مطالب باارزش و سودمندى است و در یک مقدمه و پنج حدیقه تنظیم شده است.
15. کتاب الکبرى فی المنطق: این کتاب، تألیف میر سید شریف جرجانی، به زبان فارسى و در علم منطق است. گفتنى است که این اثر به جهت ایجاز و اهمیت آن، مورد توجه طلاب علوم دینى قرار گرفته و سال‌ها به‌عنوان متن درسى در حوزه‌هاى علمیه و مدارس سنتى تدریس مى‌شده است. متن کتاب، در سى و نه فصل بیان شده است. مؤلف در هر فصل، مطالبى از علم منطق بیان را مى‌کند. برخى فصول، بسیار مختصر و در چند سطر بیان شده است و برخى مفصل و در چند صفحه مى‌باشد.

منابع

• نرم افزار ادبیات عرب، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی.
• جامع المقدمات، دائرةالمعارف طهور.